Kikôngo

Mukânda yai kele ndoí ya Mukânda losúsu, ótála mpe Bisongidila : Kôngo.

Kikôngo
Ndambu	Afelika ya Kati
Ndinga ya leta	Ngola, Repubilika ya Kôngo, Repubilika ya Kôngo Demokratiki, Ngabu
Batubi	10 000 000
Bisono	Kilatini
Kode ya ISO 639-3	kon

Kikôngo kele kimvuka ya bandînga mîngi ya bakôngo, yina ke tubaka bandinga ya kibantu na Afelika ya Kati.

Na Repubilika ya Kôngo Demokratiki, Kikôngo kele mpe zina nkufi ya Kikôngo ya letá.

Kongo to Kikongo kele mosi na bandinga ya Bantu yina bantu ya Kongo ke tubaka na Repubiliki ya Demokalasi ya Kongo, Repubuliki ya Kongo, Ngabu mpi Angola. Yo kele ndinga mosi ya kele ti makelele. Bantu mingi yina bo katulaka na kisika yina mpi tekaka bonso bampika na Amerika vandaka kutuba yo. Yo yina, ata bantu ke tubaka ndinga ya Kongo na bansi yina beto me tubila na zulu, bo ke sadilaka yo na lusambu ya bantu ya Afrika ya Amerika, mingi-mingi na Brazilia, na Kuba, na Poto Liko, na République Dominicaine mpi na Haiti. Yo kele mpi mosi na kati ya bazina ya ndinga ya Gullah[4] mpi ya ndinga ya Palenquero na Colombie. Bubu yai, bantu mingi yina ke tubaka ndinga yai ke zingaka na Afrika. Bantu kiteso ya bamilio nsambwadi ke tubaka ndinga ya Kongo, mpi ziku bamilio zole ya nkaka ke tubaka yo bonso ndinga ya zole.

Bandînga ya bakôngo

Bandînga mpe bapatua ya bakôngo kele:

H11 Kibembe
H12 Kihangala
H112 Kikamba mpe Kidondo
H12 Kivili
H13 Kikunyi
H131 Kifuma
H14 Kindingi
H15 Kimboka
H16 Bandînga ya bakôngo
- H16a Kikôngo ya sude
  - Kikôngo-Ngola
    - Kimboma, Kisikongo, Kisongo, Kisolongo
- H16b Kikôngo ya kati:
  - Kimanyanga, Kindibu, Kisundi, Kimazinga
- H16c Kiyombe
- H16d Kikôngo ya wesete:
  - Kiwoyo, Kibinda (to Kifyoti), Kikakongo, Kikako
- Kikôngo ya node
  - H16e Kibuende
  - H16f Kilâdi (to Kilari)
- H16g Kikôngo ya esete
  - Kisantu, Kintandu
- H16h Kikôngo ya sudi-lunene: Kindibu, Kinkanu, Kizombo, Kimbata,

Kusonika

Na ntangu yai, kele ve ti orthographe ya Kikongo, mpi bo kesadilaka yo na mikanda mingi, mingi-mingi bazulunalu, tumikanda mpi mwa mikanda.

Kongo vandaka ndinga ya bantu ya ntete yina vandaka kusonika na bisono ya Latin mpi vandaka ti diksionere ya ntete ya ndinga ya bantu ya bantu ya bantu ya nkaka. Diogo Gomes, muntu mosi ya dibundu ya ba Jésuites yina butukaka na Kongo mpi bibuti na yandi vandaka bantu ya Portugal, muntu basisaka mukanda mosi ya malongi ya Bukristu na mvu 1557, kansi bubu yai beto kele ve ti mbalula na yo.

Na mvu 1624, Mateus Cardoso, Yezuite yankaka ya Portugal, kubalulaka mpi kubasisaka mbalula mosi ya Kongo ya katekisime ya Portugais ya Marcos Jorge. Bangogo ya luyantiku ke zabisa beto nde balongi ya Kongo ya São Salvador (bubu yai Mbanza Kongo) bantu balulaka yo mpi ziku Félix do Espírito Santo (ya kele mpi muntu ya Kongo) muntu balulaka yo.

Bo sonikaka diksionere yai na mvu 1648 sambu na bamisionere ya ba Capucins mpi muntu ya ntete yina sonikaka yo vandaka Manuel Robredo, nganga-nzambi mosi ya Kongo (yina kumaka Capucine na zina ya Francisco de São Salvador). Na nima ya diksionere yai, beto lenda mona diskure mosi ya balutiti zole yina bo sonikaka kaka na ndinga ya Kongo. Diksionere yango kele ti bangogo kiteso ya 10.000.

Bamisionere ya France yina kwendaka na lweka ya nzadi-mungwa ya Loango na bamvu 1780, salaka bakomantere ya nkaka, mpi Bernardo da Canecattim basisaka lisiti ya bangogo na 1805.

Bamisionere ya dibundu ya Baptiste yina kukumaka na Kongo na mvu 1879 kusalaka mutindu ya kusonika ndinga yai bubu yai.

W. Dictionnaire et grammaire de la langue kongo ya Holman Bentley kubasikaka na mvu 1887. Na bangogo ya luyantiku, Bentley pesaka Nlemvo, muntu mosi ya Afrika, lukumu sambu na lusadisu na yandi, mpi yandi tubilaka "mambu yina yandi sadilaka sambu na kusonika diksionere, yina vandaka kutadila kuyidika mpi kusungika bapapie 25.000 yina vandaka ti bangogo mpi bantendula na yo". 12] Nsuka-nsuka W. Holman Bentley kubasisaka Biblia ya mvimba ya Bukristu na mvu 1905 ti lusadisu ya João Lemvo.

Biro ya Mbuta-Mfumu ya Bambangi ya Yehowa yina ketalaka mambu ya metala banswa ya bantu mebasisaka mbalula mosi ya mukanda ya Déclaration universelle des droits de l'homme na Fiote.

Bisina ya mukânda

Maho, Jouni Filip: A referential classification of the Bantu languages: Keeping Guthrie's system updated. 2006. [1]
Mufwene, Salikoko: Kitúba na Thomason, Sarah: Contact Languages, a wider perspective. Amsterdam/Philadelphia, John Benjamins Publishing Company, 1997.
Ngalasso, Mwatha Musanji: État des langues et langues de l'État au Zaïre. Politique Africaine. 1986.
Swartenbroeckx, Pierre: Dictionnaire kikongo et kituba - français. Bandundu, CEEBA, 1973.
https://web.archive.org/web/20110727115320/http://www.nekongo.org/akongo/ resources en kikongo sur site en français (anciens livres en pdf).